مشخصات و ویژگیهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی سكونتگاههای خودرو

بر خلاف دیدگاهها و نظریات اولیه كه سكونتگاههای حاشیه ای را مظهر فساد، جرم و جنایت، قانون گریزان، فراریان و اقشار حاشیه ای می دانستند و ویژگیهای منفی موجود در این سكونتگاهها را تعمیم می دادند، دیدگاههای اخیر اساساً ضمن تأیید وجود زمینه ها و بسترهای آسیب های اجتماعی و روانی در آنها، این سكونتگاههای را در عین حال مخزن مهارتها و انگیزه های فردی برای تأمین سرپناه و ارتقاء كیفیت سكونت، دارای همبستگی بالا و پیوندهای محكم اجتماعی و امثال آن معرفی می كنند.

در حالیكه برخی از پژوهشها و نگرشهای پیشین و برخی از نظریات معاصر بر مشخصه هایی چون عدم هضم در متن نظام سرمایه داری ‌(حسامیان، 1358 و سینجر 1358)، فاقد تربیت صحیح اجتماعی و فرهنگ شهری (سوداگر 1369)، تسلط فرهنگ فقر و جدایی گزینی توده ای روستایی از شهری و مكان زیست مجرمان، فراریان و قانون گریزان (شكویی 1354 و دلیر 1370)، اتكاء بر جمعیت و فرهنگ روستایی (Bettison 1958, Lindern 1982, Kunjor 1986) و یا حتی فقدان پیوندهای اجتماعی، پراكندگی و پس افتادگی از زندگی اجتماعی و روند همگونی با آن… (خاتم 1374) تأكید دارند. پژوهشهای دو دهها اخیر ویژگیهای متفاوتی را از وضعیت اجتماعی و فرهنگی این سكونتگاهها ارائه می دهند: جانیس پرلمن از نخستین كسانی است كه با كشیدن خط بطلان بر «افسانه های حاشیه نشینی» بر مشخصه های مثبت و بهنجار سكونتگاههای بی ضابطه تأكید و درصدد رفع سوء تفاهم ها در رابطه با آنها برآمد؛ پرلمن می نویسد:

در حالیكه پژوهشهای دهه 60 و 70 مهاجرین حومه نشین را توده هایی بی ریشه، رانده شدگان از سرزمین، غریبه های شهری، بی خانمانها، دوره گردها و واماندگان از تطبیق بازندگی مدرن شهری توصیف كرده اند، پژوهشهای دو دهه اخیر به نتایج معكوسی رسیده اند كه بیش از مهاجرین روستایی، شهروندان كلانشهرها تمایل به حاشیه نشینی داشته اند: آنها اشاره می دهند كه:

از نظر اجتماعی این مجموعه ها به خوبی سازمان یافته، هم بسته بوده و نهادی خاص خود را دارند. از نظر فرهنگی آنها شدیداً خوشبین بوده و به دنبال تحصیلات بهتر و بیشتر برای فرزندان و ارتقاء وضع سكونتی خود هستند؛ از نظر اقتصادی آنها سخت كار می كنند و سهم خود را از تولید مصرف می كنند. آنها نه تنها خانه های خود را می سازند بلكه كل جامعه خود را بنا می كنند و زیر ساخت های شهری خود را می سازند؛ آنها به جنبه هایی از سیاست كه ارتباط بیشتر و مستقیم تری با زندگیشان دارد آگاه بوده و با آن در می آمیزند و نیز به تغییر پارامترهایی كه مرتبط با آنهاست سریعاً پاسخ داده و عموماً از وضعیت آسیب پذیر خود آگاه هستند.

… از نقطه نظر اجتماعی می توانند به شدت ناهمگون باشند. مناطق حاشیه نشین به ندرت محدود به یك ربته یا طبقه اجتماعی است و اغلب طیف وسیعی از مشاغل و قشرهای اجتماعی را می توان در آنها مشاهده كرد. با اینكه این سكونتگاهها نهادی از فقر هستند ولی الزاماً مترادف با آن نیستند. تمام حاشینه نشینان فی النفسه رادیكال یا محافظه كار نیستند و چنانچه در مسائل مرتبط به آنان مشاركت داده شوند می توانند شهروندانی معمولی و مسئول باشند… روابط اجتماعی میان حاشیه نشینان شباهت به مناسبت خانوادگی دارد و بیشتر ارتباطات و كمك های متقابل بین خانوارها و افراد خویشاوند به نوعی جنبه اقتصادی – اجتماعی دارد.[1]

1 حاشیه نشینی «آثار و پیامدهای آن بر شهرها» گزارش مرحله اول، 1374، مركز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.

...

5- تجزیه و تحلیل یافته های مرتبط با وضعیت اقتصادی

1-5- وضعیت هزینه (درآمد)

بررسی وضعیت هزینه (درآمد) در اسلام شهر نشان داده كه ساكنین آنها عموماً به گروههای درآمدی پایین و حداكثر متوسط پایین تعلق دارند، اما به موازات رشد و توسعه سكونتگاه و در مراحل انتهایی رشد سطح عمومی درآمد به نسبت افزایش یافته، اما هیچگاه (به جز استثنائات) قابل مقایسه با جوامع شهری كشور نیست:

جدول شماره 86-2، وضعیت هزینه (درآمد) (هزار تومان)

• چنانچه ملاحظه می شود نسبت خانوارهای با درآمد كمتر از 50 هزار تومان در اسلام شهر حدود 3 درصد می باشد… اگر گروه درآمدی 50 تا 70 هزار تومان را نیز به این گروه بیافزاییم باز هم این نسبت تا حدی بالا (4/16 درصد) است.
• نسبت خانوارهای كمتر از 100 هزار تومان هزینه (درآمد) بسیار بالاست (حدود 80 درصد
• در گروه درآمدی بیشتر از 120 هزار تومان اسلام شهر (حدود 19 درصد) و حداكثر خانوارهای با درآمد (هزینه) بیشتر از 150 هزار تومان چیزی در حدود 6 درصد بوده است.

2-5- قیمت واحد مسكونی

جهت شناخت بیشتر از وضعیت اقتصادی ساكنین شاخص دیگری كه مورد بررسی قرار گرفته قیمت ملك (واحد مسكونی) (در سال 1379) و متوسط قیمت زیربنای مسكونی در متر مربع است كه در مجموع حاكی از قیمت نسبتاً بالای زمین و مسكن در اسلام شهر است؛

جدول شماره 87-2، قیمت ملك مسكونی در اسلام شهر در سال 1379 (میلیون تومان)

• چنانكه ملاحظه می شود بیشترین نسبت واحد مسكونی در اسلام شهر در گروه قیمت 6 میلیون تومان و بالاتر قرار داشته است.
• پس از بررسی قیمت متوسط زیر بنای مسكونی در اسلام شهر در سال 1379 مشخص شد (به تقریب) متر مربعی 9000 تومان بوده است.

مجموعه داده ها و مشاهدات محلی حكایت از آن دارد كه طی روند رشد سكونتگاهها قیمت زمین و مسكن به شدت افزایش یافته و به تدریج از دسترس اقشار تهیدست شهری خارج می شود.